1. Skąd się wzięła nazwa Warmii?

Nazwa regionu Warmii pochodzi od jednego z pruskich plemion (Warmowie), które zamieszkiwały tę część Europy przed ich podbojem przez Krzyżaków w XIII wieku. Pierwsze warmińskie miasta i osady lokowano właśnie na terenie należącym do Warmów (pobrzeże Zalewu Wiślanego, np. Braniewo, Frombork). Stąd nazwa całego późniejszego regionu, którego granice finalnie określono pod koniec XIV wieku. Granice Warmii objęły także tereny zamieszkiwane przez inne pruskie plemiona, ale pierwszych lokacji na tym terenie dokonano właśnie na ziemi Warmów.

Fot. Z fromborską katedrą w tle.

2. Do kogo należała Warmia?

Warmia to część ziem, które zostały podbite przez Krzyżaków w XIII wieku na Prusach. W związku z tym, że Krzyżacy byli organizacją zakonną, a nie państwową (formalnie), ziemie, które podbili podlegały papieżowi – głowie kościoła. Zostały więc na samym początku (XIII wiek) podzielone na diecezje. Były to 4 diecezje, w tym warmińska. Władzę duchową nad każdą diecezją sprawował biskup danej diecezji. Z kolei władza świecka została podzielona w każdej diecezji między dwa podmioty: na 2/3 ziemi danej diecezji władzę świecką sprawował Zakon Krzyżacki, na pozostałej 1/3 rządy należały do biskupa diecezji. Ta 1/3 część diecezji warmińskiej, która dostała się pod zarząd biskupa to właśnie Warmia w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Inaczej nazywana była dominium warmińskim, czyli ziemią bezpośrednio zarządzaną przez biskupa warmińskiego i do niego należącą, będącą jego uposażeniem.

Fot. Sanktuarium w Krośnie.

3. Gdzie leży Warmia?

Najłatwiej geograficznie ująć Warmię poprzez miasta, które do niej należały i nadal należą. Na Warmii znajduje się 12 miast (nie więcej, nie mniej): Braniewo, Frombork, Pieniężno, Lidzbark Warmiński, Orneta, Jeziorany, Dobre Miasto, Barczewo, Olsztyn, Reszel, Bisztynek, Biskupiec. Są to jedyne warmińskie miasta. Każde inne miasto na terenie województwa warmińsko-mazurskiego nie należy do Warmii. Łatwą do obserwacji granicą jest granica zachodnia Warmii, albowiem stanowi ją rzeka Pasłęka. Północną granicę Warmii stanowi Zalew Wiślany. Granica wschodnia i południowa jest sztucznie wytyczona i tę już trudniej opisać.

Fot. Krużganki zamku w Lidzbarku Warmińskim.

4. Które miasta warmińskie miały największe znaczenie?

Lidzbark Warmiński – bo był stolicą Warmii. To tu swoją siedzibę miał biskup warmiński. Do dzisiejszego dnia o znaczeniu Lidzbarka Warmińskiego świadczy potężny zamek biskupów warmińskich – perła architektury gotyku północnej Polski, nazywany Wawelem Północy.
Frombork – to tu swoją siedzibę miała kapituła warmińska. Organ złożony z kanoników, którzy pomagali biskupowi zarządzać terenem Warmii i spośród których wybierano kolejnego biskupa.
Braniewo –pierwsza siedziba biskupa i kapituły, miasto, które należało do Hanzy, niegdyś największe miasto warmińskie z portem na Pasłęce. To tu mieszkali majętni kupcy i mieszczanie, którzy bogacili się na handlu z całym ówczesnym światem.
Olsztyn – obecna stolica i największe miasto województwa warmińsko-mazurskiego. Zyskało na znaczeniu na pocz. XX wieku, kiedy to stało się największym po Królewcu miastem Prus Wschodnich.

Fot. Kaplica zamkowa w Lidzbarku Warmińskim.

5. Do jakiego państwa należała Warmia?

Początkowo Warmia należała do powstającego Państwa Zakonu Krzyżackiego. Warto wspomnieć, że Zakon Krzyżacki pojawił się w tej części Europy na zaproszenie księcia mazowieckiego i miał określone zadanie – najpierw ochronę ziem mazowieckich a później podbój i chrystianizację ziem pruskich i jaćwieskich. Prusowie i Jaćwingowie mimo kilku powstań przeciw Krzyżakom ostatecznie ulegli Zakonowi w roku 1283. Na mocy Pokoju Toruńskiego z 1466 roku (po wojnie trzynastoletniej) Warmia stała się częścią Polski (wraz z Pomorzem Gdańskim i Ziemią Chełmińską). W graniach państwa polskiego pozostawała przez ponad 300 lat do 1772 r., czyli do pierwszego rozbioru Polski. W 1772 r. Warmia weszła pod zabór pruski (Królestwo Prus datuje się od 1701 r., powstało na bazie ziem wcześniej należących do Zakonu Krzyżackiego, w XVIII wieku było jednym z potężniejszych w Europie). W państwie pruskim/niemieckim (w 1871 roku Prusy stały się częścią zjednoczonego państwa niemieckiego) Warmia pozostawała do zakończenia II wojny światowej, tj. do 1945 r., kiedy to wróciła w granice państwa polskiego. Dzisiejsze Mazury w większości do państwa polskiego należą dopiero od 1945 roku (nie biorąc pod uwagę okresu zależności lennej od Korony w latach 1466-1657).

Fot. Galeria rzeźby gotyckiej w zamku w Lidzbarku Warmińskim.

6. Czym wyróżnia się Warmia?

Przede wszystkim wyznaniem i jego znaczeniem dla całego regionu. Warmia w związku z tym, że należała do katolickiego biskupa była państewkiem katolickim. Szczególnego znaczenia kwestie religijne nabrały w czasach reformacji. Kiedy ostatni wielki mistrz sąsiadującego z Warmią Państwa Zakonu Krzyżackiego przeszedł na luteranizm i uczynił całe swoje państwo krajem z wyznaniem luterańskim jako panującym, biskupi warmińscy chcąc bronić swoich terenów przed zyskującym na popularności ewangelicyzmie, wprowadzili na Warmii ustawy, które zabraniały osiedlania się na Warmii ludności innego wyznania niż katolickie (ustawa biskupa Ferbera z 1526 roku). Warmia pozostała katolicka. W związku z tym, że Warmia przez wieki należała do katolickiego biskupa i zamieszkiwali ją katolicy nie dziwi jej krajobraz, który stanowią liczne kościoły, kapliczki i sanktuaria (Gietrzwałd, Stoczek Klasztorny, Głotowo, Krosno, Chwalęcin). Warmia nazywana jest Świętą Warmią. Ziemie, które zostawały pod zarządem Zakonu Krzyżackiego stały się w XVI wieku ewangelickie i takimi pozostawały aż do 1945 r. Różnica wyznaniowa (Warmia – katolicka, Mazury – ewangelickie) to jedna z najistotniejszych różnic między Warmią a Mazurami.
Stanowisko biskupa warmińskiego było jedną z bardziej intratnych posad w Rzeczpospolitej. Biskup warmiński posiadał dużą autonomię w zarządzaniu Dominium (zarówno w czasach krzyżackich jak i przynależności do Polski), zasiadał także na wysokim miejscu w Senacie Rzeczpospolitej. Stąd funkcję biskupów warmińskich sprawowały znamienite osobowości. Warto wymienić kilka nazwisk biskupów warmińskich, które mówią same za siebie: Jan Dantyszek (znany dyplomata XVI-wiecznej Europy), Stanisław Hozjusz (jeden z najbardziej znanych teoretyków kontrreformacji w Europie) czy Ignacy Krasicki (poeta, twórca oświeceniowego dworu w Lidzbarku Warmińskim, mecenas nauki i sztuki). Struktura wyznaniowa zaczęła zmieniać się po 1772 r., kiedy to przestały obowiązywać biskupie ustawy. Na Warmii pojawili się ewangelicy, a po 1812 r. również Żydzi (w marginalnej liczbie). Kolejna rewolucja demograficzna i wyznaniowa dokonała się po 1945 roku – wraz z przesiedleńcami z dawnych kresów Rzeczpospolitej pojawiła się na Warmii ludność grekokatolicka i prawosławna.

Fot. Warmińska kapliczka.

7. Jakie mamy zamki na Warmii?

Na Warmii nie mamy zamków krzyżackich. Dlaczego? Bo to teren, który należał do biskupa a nie do Zakonu Krzyżackiego. Na Warmii były zamki biskupie i zamki, które należały do wspomnianej kapituły warmińskiej. Biskup warmiński (podobnie jak biskupi innych diecezji na terenach pruskich) podzielił się swoim dominium z kapitułą. Na Warmii do kapituły warmińskiej należały: Frombork (siedziba kapituły), Pieniężno i Olsztyn. Stąd olsztyński zamek jest właśnie zamkiem kapitulnym. Z kolei na dzisiejszych Mazurach mamy zamki krzyżackie – np. Ryn, Kętrzyn, Węgorzewo, Ełk, Giżycko, Szczytno. Dlaczego? Bo na tych terenach biskup warmiński sprawował tylko władzę kościelną, a świecka należała do rycerzy zakonnych.

Fot. Kościół w Ornecie – detale zdobnicze.

8. Jakim językiem mówiono na Warmii?

Na Warmii posługiwano się językiem polskim oraz niemieckim. Istniała wyraźna granica językowa na północ od Olsztyna oddzielająca Warmię niemieckojęzyczną (północ) od polskojęzycznej (południe). Skąd te różnice? Na południu było więcej Warmiaków polskiego pochodzenia. Osiedlali się tu osadnicy z niedalekiego Mazowsza. Granica z Polska była blisko stąd naturalny proces migracji ludności polskiej na Warmię. Na północy Warmii było więcej osadników niemieckojęzycznych sprowadzonych tu w pierwszych latach po podboju tego terenu, by zakładać i zasiedlać nowo powstające miasta i wsie. Kwestie językowe miały szczególne znaczenie w czasach zaboru pruskiego.
Pojęcie Mazur to natomiast pojęcie XIX-wieczne. Mazurami (Mazur bo z Mazowsza) władze niemieckie określiły tę cześć Prus, gdzie mieszkała ludność posługująca się językiem polskim. Mazur zatem mieszkał w państwie niemieckim (Prusy, dawne ziemie Zakonu Krzyżackiego), mówił po polsku i był ewangelikiem.

Fot. Warmińskie pagórki.

9. Najbardziej znany mieszkaniec Warmii?

Mikołaj Kopernik. To na Warmii mieszkał około 40 lat ze swojego 70-letniego życia. To tu dokonał swoich największych odkryć i napisał „ DE REVOLUTIONIBUS”. Ale to temat na osobny artykuł.