Co zwiedzić w Olsztynie z przewodnikiem? Zapraszam do zobaczenia jednej z najbardziej charakterystycznych budowli Olsztyna – konkatedry Św. Jakuba. Ta gotycka świątynia, będąca jednym z najstarszych i najważniejszych zabytków miasta, jest także skarbnicą licznych opowieści o ludziach. Ze względu na znaczenie oraz wartość zabytkową kościół św. Jakuba w Olsztynie jest jedną z najważniejszych budowli sakralnych Warmii. Powstanie świątyni wiąże się z początkami miasta. W 1346 roku ta część Warmii, na której leży Olsztyn, została przekazana kapitule warmińskiej. W 1353 roku miasto otrzymało prawa miejskie, a tym samym nastąpiło uposażenie miejscowej parafii, która na swoje potrzeby dostała 6 łanów ziemi, tj. około 108 ha. Przewodnik po Olsztynie oprowadzi Was również po kościele Św. Jakuba.

POSŁUCHAJ PODCASTU >> WERSJA AUDIO >> CZ. I

POSŁUCHAJ PODCASTU >> WERSJA AUDIO >> CZ. II

Olsztyn – wycieczki z przewodnikiem

Patronem kościoła został św. Jakub Starszy, inaczej nazywany też Większym, syn Zebedeusza i Salome. Był jednym z pierwszych uczniów Jezusa. Obok Piotra i Jana był świadkiem wielu kluczowych wydarzeń, takich jak wskrzeszenie córki Jaira, przemienienie na Górze Tabor oraz modlitwa w Ogrójcu. Jakub, znany był z impulsywnego temperamentu, stąd nazywano go „synem gromu”. Został pierwszym biskupem Jerozolimy, a w 44 roku poniósł śmierć. Był pierwszym wśród apostołów, a drugim po św. Szczepanie, męczennikiem Kościoła. Ścięto go na rozkaz Heroda Agryppy I. Według tradycji jego relikwie zostały przeniesione do Composteli w Hiszpanii, gdzie do dziś znajduje się jego grób. Święty Jakub jest patronem m.in. Hiszpanii, Portugalii, wojowników, robotników, aptekarzy oraz pielgrzymów.

Możliwe, że wybór Św. Jakuba na patrona olsztyńskiego kościoła związany był z niezwykłą popularnością ruchu pielgrzymkowego do Santiago de Compostela w średniowieczu. Muszla, będąca symbolem św. Jakuba, zdobiła szaty pielgrzymów udających się do jego sanktuarium. Dróg Św. Jakuba w Europie jest bardzo dużo. Olsztyn leży na tzw. Drodze Polskiej (Camino Polaco), która zaczyna się w Ogrodnikach na granicy polsko-litewskiej i przez województwa warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i lubuskie wiedzie do Słubic na granicy z Niemcami. Olsztyńską katedrę od Santiago de Compostela dzieli 3695 km, o czym możemy się dowiedzieć ze znaku szlaku Św. Jakuba wiszącego na kasztanowcu przy kościele.

Kościół Św. Jakuba w Olsztynie – zwiedzanie z przewodnikiem

W otoczeniu kościoła po jego północnej stronie stoi krzyż będący pamiątką po misjach świętych. Misje w Kościele to rekolekcje, które mają na celu odnowienie i umocnienie wiary w parafii. Zwykle trwają tydzień i odbywają się co kilka lat, zazwyczaj co około 10 lat. Na cokole krzyża wisi tablica z datami przypominającymi, kiedy Misje Święte odbywały się w olsztyńskiej parafii. Były np. w 1912, 1925, 1935, a po II wojnie światowej w 1946, 1962, 1972, 1980, 1990 i 2000.

Z zewnątrz, na północnej ścianie katedry w niszy w narożnej przyporze, znajduje się drewniana figura Chrystusa Salvatora Mundi, czyli Zbawcy Świata, pochodząca z XVI lub XVII wieku. Wschodni szczyt kościoła ozdobiony jest sterczynami.

Olsztyńska świątynia została zbudowana przy południowym murze miasta, co miało znaczenie strategiczne – mogła stanowić punkt obronny w razie zagrożenia. Katedra św. Jakuba w Olsztynie to gotycki kościół halowy. Architektonicznie tworzą go trzy nawy, wieża, dwie kaplice przywieżowe i kruchta po północnej stronie. Wszystkie trzy nawy zamknięte są prostą ścianą – jak na typową warmińską halę przystało, kościół nie ma wydzielonego prezbiterium. Wieża, która jest jednym z najbardziej charakterystycznych elementów katedry, wznosi się na planie kwadratu i ma siedem kondygnacji. Do wysokości trzeciej kondygnacji zdobią ją glazurowane kształtki o zielonej barwie. To najstarsza część wieży. Do pełnej wysokości około 61 m ukończono ją w 1596 roku.

Kościół ma 58 m długości i niespełna 25 m szerokości. Nawy mają długość 44 m, a ich wysokość sięga 15 m. W XVI wieku powstały późnogotyckie sklepienia – sieciowe w nawie głównej i kryształowe w nawach bocznych. W kaplicach przywieżowych z 1721 roku zastosowano sklepienia kolebkowe z lunetami.

Olsztyn – zwiedzanie z przewodnikiem

W 1489 roku biskup Łukasz Watzenrode, wuj Mikołaja Kopernika, konsekrował w kościele ołtarz Bożego Ciała. Z czasem jego wezwanie zmieniono na św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Jest to jedyny średniowieczny ołtarz, którego elementy przetrwały do dziś. Gdzie dokładnie się znajduje? O tym później.

Kościół odwiedzał Mikołaj Kopernik, ostatni raz w 1538 roku. W tym samym roku świątynia była miejscem uroczystego powitania nowego biskupa warmińskiego, Jana Dantyszka. W katedrze modlili się także biskupi Stanisław Hozjusz (wizytacja w 1565 roku) oraz Marcin Kromer. W 1565 roku po raz pierwszy odnotowano kazania wygłaszane w języku polskim. W 1779 roku parafię wizytował bp Ignacy Krasicki. W 1620 roku wielki pożar strawił znaczną część Olsztyna, jednak kościół oraz zamek ocalały.

W XVIII w. zamknięto krypty grobowe, które znajdowały się przy ołtarzu głównym i wieży. Kryptę przy wieży przywrócono współcześnie. Do jej wnętrza prowadzą z zewnątrz kościoła brązowe drzwi z wizerunkiem biskupa składającego ciało Jezusa do grobu oraz postacią Chrystusa Zmartwychwstałego. Obecnie pochowani są w niej dwaj biskupi: Edmund Piszcz i Wojciech Ziemba. We wnętrzu konkatedry pod posadzką znajdują się groby trzech wcześniejszych biskupów warmińskich: Józefa Drzazgi, Tomasza Wilczyńskiego oraz Jana Obłąka, ale o tych pochówkach opowiemy później.

Przewodnik po Olsztynie i kościele Św. Jakuba

3 lutego 1807 roku do Olsztyna wkroczyły wojska napoleońskie. Po jednej z bitew w okolicy w kościele Św. Jakuba uwięziono około 1500 rosyjskich jeńców, którzy rozpalili wewnątrz ogniska, używając jako opału ławek, konfesjonałów i innych drewnianych elementów wyposażenia. Obrusy posłużyły jako bandaże dla rannych. Wysoka temperatura spowodowała pęknięcia tynków i okien oraz uszkodzenie posadzki, ołtarzy i ambony. Kościół ucierpiał na tyle, że w 1819 roku zawaliło się jedno ze sklepień. W latach 1864–1868 przeprowadzono gruntowny remont świątyni, który zakończył się jej ponowną konsekracją w 1879 roku przez biskupa Filipa Krementza.

W 1925 roku wnętrze katedry ozdobiono polichromią w stylu secesyjnym, zaprojektowaną przez malarza Olbersa z Hanoweru. W 1930 roku wymieniono drewnianą więźbę dachową na konstrukcję żelbetowo-stalową w części dolnej i drewnianą w górnej.

W 1972 roku kościół podniesiono do rangi współkatedry, a w 2004 roku decyzją Jana Pawła II został on bazyliką mniejszą, o czym przypomina pamiątkowa tablica wisząca na fasadzie przy wieży. Papież odwiedził Olsztyn w czerwcu 1991 roku. Pamiątką jego pontyfikatu są główne drzwi wejściowe do katedry – tzw. Drzwi Papieskie, wykonane przez prof. Gustawa Zemłę, znanego polskiego rzeźbiarza i pracownię Tomasza Zwolińskiego w 2001 roku oraz tablica z popiersiem papieża z 2006 roku wisząca po prawej stronie od wejścia.

Olsztyn – przewodnik turystyczny

Drzwi Papieskie mają 4,2 m wysokości i ponad 2 m szerokości, ważą około 700 kg. Składają się z trzech części: w tympanonie przedstawiono św. Jakuba, apostoła i patrona katedry oraz Olsztyna. Na jednym skrzydle zobrazowano sceny wyboru Karola Wojtyły na papieża w 1978 roku oraz otwarcie Drzwi Świętych w Roku Jubileuszowym 2000. Drugie skrzydło ukazuje pielgrzymkę Jana Pawła II do Olsztyna w 1991 roku oraz podniesienie biskupstwa warmińskiego do rangi arcybiskupstwa w 1992 roku.

Natomiast na pamiątkowej tablicy z popiersiem Jana Pawła II wiszącej na fasadzie kościoła możemy przeczytać: Pamięci Jana Pawła II 1978-2005 (lata pontyfikatu) – wielkiego papieża, pierwszego z roku Polaków, honorowego obywatela Olsztyna, który nasze miasto i tę świątynię nawiedził podczas pamiętnej pielgrzymki do ojczyzny w 1991 roku.

Przy wejściu do kościoła m.in. po stronie zachodniej w wieży możemy w murze świątyni dostrzec charakterystyczne dołki wyżłobione w cegle jakby łyżeczkami. Najprawdopodobniej to tzw. świdry ogniowe. Takie ślady w murze powstawały na skutek rozpalania ognia podczas ceremonii w Wielką Sobotę. Ogień służył on rozświeceniu Paschału.

Kościół znajduje się na Europejskim szlaku Gotyku Ceglanego. To trasa turystyczna, która łączy ważne obiekty gotyckiej architektury ceglanej w Europie. Szlak obejmuje wiele imponujących budowli, w tym katedry, kościoły, zamki oraz ratusze, które zostały zbudowane w stylu gotyckim z cegły. W Polsce na szlaku tym leżą takie miejscowości jak Chełmno, Gdańsk, Kamień Pomorski, Olsztyn, Płock, Sławno, Stargard Szczeciński, Szczecin czy Toruń.

Szlak ma na celu nie tylko upowszechnienie wiedzy o gotyckiej architekturze ceglanej, ale także promowanie turystyki kulturowej, zachęcanie do odwiedzenia regionów o bogatym dziedzictwie gotyckim i wspieranie ochrony tych cennych zabytków. Doświadczony przewodnik po Olsztynie zabierze Was do wnętrza świątyni.

Kościół Św. Jakuba w Olsztynie – nawa południowa (prawa)

Na ścianie kaplicy przywieżowej widnieją dwie daty: 1315 i 1721. Rok 1315 odnosi się do inskrypcji ecclesia ex Fundamento Ao Dni 1315, wskazującej na budowę kościoła od fundamentów w 1315 roku. Zaskakuje tak wczesna data. Istnieją przypuszczenia, że przed lokacją miasta w 1353 roku mogła tu stać drewniana świątynia albo, że błędnie odczytano zapis, który powinien brzmieć 1375 a nie 1315.

Najprawdopodobniej świątynię zbudowano w ostatniej ćwierci XIV w. Przyjęto rok 1380 jako ten symboliczny związany z budową kościoła i w 1980 świętowano sześćsetlecie świątyni. Przebudowę kaplic w 1721 roku przeprowadził Piotr Olchowski z Reszla.

W kaplicy znajduje się świecznik, a właściwie dziś żyrandol, w kształcie głowy jelenia, pochodzący z drugiej połowy XVI wieku. Głowa jest drewniana, a poroże oryginalne. Na odwrocie szyi jelenia zamocowany obraz Chrystusa jako Salvatora Mundi – Zbawiciela Świata.

Według legendy świecznik zdobi poroże jelenia, który padł martwy w farze podczas polowania, jakie dawno temu w podolsztyńskich lasach zorganizował zamkowy burgrabia. Niegdyś miasto otaczała nieprzebyta puszcza, w której aż roiło się od wszelakiego zwierza. Podczas jednego z polowań myśliwy zranił pięknego jelenia, który oszalały z bólu popędził w kierunku grodu. Przez most na Łynie dostał się do miasta i resztkami sił wpadł do otwartego kościoła Świętego Jakuba. Padł na posadzkę i tu oddał ducha. Na pamiątkę tego niecodziennego wydarzenia postanowiono, w miejscu gdzie jeleń padł, powiesić świecznik w kształcie głowy zwierzęcia i przyozdobić go porożem nieszczęśnika.

Na ścianie kaplicy przywieżowej wisi tablica poświęcona księdzu Janowi Hanowskiemu, który został proboszczem olsztyńskiej parafii w 1924. Podano lata życia duszpasterza 1873-1968 i napisano: Księdzu kanonikowi Janowi Hanowskiemu, proboszczowi parafii Św. Jakuba za ocalenie olsztyńskich kościołów przed spaleniem przez Armię Czerwoną w 1945. Wdzięczni Olsztynianie w 650-lecie miasta AD 2003. Na tablicy widać płonące miasto z wyraźnymi zarysami ocalałych kościołów.

Jak to się stało, że olsztyńskie kościoły nie zostały spalone? Ksiądz Jan Hanowski już 21 stycznia 1945 r. zdołał wyjednać zaświadczenie od rosyjskiego wojennego komendanta Olsztyna, by w mieście nie palić kościołów. W Archiwum Archidiecezji Warmińskiej zachowały się dwie kartki, gdzie ołówkiem napisano „Kościołów nie palić”. Jest data i nieczytelny podpis. Nieznane są okoliczności uratowania olsztyńskich kościołów przed Armią Czerwoną.

Olsztyn – zwiedzanie miasta

Po prawej stronie na ścianie wsi epitafium księdza kanonika Józefa Łapota – organizatora i pierwszego powojennego rektora Warmińskiego Seminarium Duchownego „Hosianum”. Epitafium znalazło się w kościele w 1972 roku, w dziesiątą rocznicę śmierci Łapota. Ufundowali je profesorowie i wychowankowie seminarium.

Płytę wykonał olsztyński rzeźbiarz Hubert Maciejczyk (1940-1991). Maciejczyk zamieszkał w Olsztynie w 1966 roku. W 1971 roku zaprojektował i wykonał pomnik radzieckiego generała Iwana Czerniachowskiego w Pieniężnie, zdemontowany kilka lat temu. W 1973 roku, na zlecenie Warmińskiej Kapituły Katedralnej, wykonał popiersie Mikołaja Kopernika do katedry pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja Apostoła we Fromborku. W 1978 roku stworzył pomnik Michała Lengowskiego w Olsztynie, będący efektem współpracy z Wiesławem Kaczmarkiem, z którym pracował w latach 1975-1980. W jego dorobku znajdują się również rzeźby dekoracyjne, takie jak np. tzw. wodopoje olsztyńskie czy fontanna bazyliszka w Ornecie. Zaprojektował także rzeźby przy stadionie Stomilu w Olsztynie oraz rzeźbę pary studenckiej w Kortowie.

Na filarach zawieszono obrazy przedstawiające stacje Drogi Krzyżowej. Powstały w 1876 roku, a ich autorstwo przypisuje się malarzowi Bergowi z Monachium. Ramy do tych 14 obrazów wykonał warsztat Lorkowskich z Gietrzwałdu. Najprawdopodobniej w tym samym warsztacie powstały również neogotyckie konfesjonały.

Na lewym filarze wisi współczesny obraz Św. Jana Pawła II. Papież pielgrzymował do Olsztyna 6 czerwca 1991 roku, podczas swojej czwartej wizyty apostolskiej do Polski. Wówczas odprawił mszę świętą w parku przy stadionie Stomilu. W grudniu 2004 roku Rada Miasta przyznała Janowi Pawłowi II Honorowe Obywatelstwo Olsztyna.

Katedra Św. Jakuba w Olsztynie – ołtarz św. Józefa

Neogotycki ołtarz św. Józefa zdobią rzeźby św. Józefa z Dzieciątkiem, św. Jana Ewangelisty i św. Anny. Część architektoniczną wykonał warsztat Józefa i Augusta Lorkowskich z Gietrzwałdu, a rzeźby – warsztat Eversa w Münster. Na ołtarzu widnieje inskrypcja, która błędnie przypisuje fundację ołtarza w 1876 roku Annie Adeli Flakowskiej zamiast Annie Adelstein. Niewłaściwa atrybucja powstała po renowacji ołtarza – zapewne po prostu źle odczytano tekst. Anna Adelstein była żoną Johannesa Adelsteina, który w 1865 roku został pierwszym honorowym obywatela Olsztyna za długoletnią działalność w magistracie. Fundacja Anny Adelstein objęła m.in. ten ołtarz. W wydawanym w Pelplinie czasopiśmie „Pielgrzym” z 1885 roku podano, że olsztyńska parafia była spadkobiercą majątku Adelsteinów wynoszącego około 20 tysięcy marek. Planowano z tych funduszy wybudować także m.in. kaplicę na cmentarzu św. Jakuba.

Idziemy dalej. Na prawej ścianie świątyni umieszczono barokowy XVII-wieczny obraz Matki Boskiej Różańcowej, przedstawiający stojącą Maryję z Dzieciątkiem. U jej stóp klęczą św. Dominik i św. Katarzyna Sieneńska – Maryja podaje różaniec Dominikowi, a Dzieciątko – Katarzynie. Metalowe sukienki, korony i różańce pochodzą z 1727 roku. Pod obrazem znajdują się trzy współczesne sceny z życia Maryi: Zwiastowanie, Ukrzyżowanie Chrystusa i Koronacja Maryi.

Dominik i Katarzyna ze Sieny często występują razem. Święty Dominik, urodzony około 1170 roku w Hiszpanii, pochodził z rodu Guzmanów. Angażował się w misję nawracania tzw. heretyków, szczególnie albigensów i waldensów. W 1207 roku, po powrocie z misji, założył Zakon Kaznodziejski (dominikanów), którego celem było głoszenie Ewangelii i zbawianie dusz. Dominik zorganizował klasztory w różnych miastach, a jego działalność misyjna rozprzestrzeniła się w Europie. W 1216 roku papież Honoriusz III zatwierdził Zakon Kaznodziejski, znany powszechnie jako Zakon Dominikanów.

Z kolei Katarzyna ze Sieny (1347-1380) była mistyczką, jest doktorem Kościoła i patronką Europy. Urodziła się jako dwudzieste czwarte dziecko w rodzinie, a w wieku 12 lat złożyła ślub dziewictwa. W 1363 roku rozpoczęła życie pokutne i modlitewne jako tercjarka dominikańska. Działała apostolsko, m.in. nakłoniła papieża do powrotu z Awinionu do Rzymu i pełniła rolę mediatora między zwaśnionymi stronami. Służyła biednym i trędowatym, była duchową przewodniczką dla wielu osób. W 1374 roku otrzymała stygmaty, które zachowywała w tajemnicy. W ostatnich latach życia żywiła się tylko Eucharystią. Papież Paweł VI ogłosił ją doktorem Kościoła w 1970 roku. Tytuł „doktor Kościoła” oznacza, że ten, kto go nosi jest wiarygodnym i uniwersalnym nauczycielem wiary, życia duchowego, świętości, miłości Boga i bliźniego. Dlatego św. Katarzyna została przez Jana Pawła II ustanowiona także współpatronką Europy.

Na ścianach katedry Św. Jakuba umieszczono obrazy 12 Apostołów na tle pejzażowym, z podpisami po łacinie. 11 pochodzi z okresu baroku, a św. Juda Tadeusz jest późniejszy. Posiadają czarne barokowe ramy ze złoconym ornamentem. Wśród obrazów znajduje się również Salvator Mundi – Chrystus Zbawca Świata z kulą ziemską na tle góry z trzema krzyżami oraz wizerunek Matki Boskiej jako Niepokalanie Poczętej – z stopami na kuli ziemskiej oplecionej przez węża – wiszą na ścianie w przęśle nawy południowej przy samym jej zakończeniu.

Olsztyn – atrakcje z przewodnikiem

U nasady sklepień, na ścianach i filarach, znajdują się ceramiczne, czyli wyrzeźbione z gliny oraz glazurowane główki – biskupie w mitrach, królewskie w koronach i brodatych mężczyzn. Glazura to cienka powłoka ze szkliwa nakładana na wyroby ceramiczne dla nadania im walorów dekoracyjnych, trwałości i zabezpieczenia przed przenikaniem wody. Glazura nadaje przedmiotom większą gładkość, połysk i kolor.
Na trzech główkach znajdują się muszle św. Jakuba. Olsztyńskie główki wyróżniają się doskonałym stanem zachowania, bogactwem kolorów (żółty, zielony, niebieski) oraz różnorodnością przedstawień, w tym wizerunków o ciemnej karnacji. Zachowało się 36 główek, w tym 33 pochodzą z okresu średniowiecza, z połowy XVI wieku. Prawdopodobnie powstały na chwałę Bożą. Zostały oczyszczone i wyeksponowane podczas ostatniego remontu świątyni.

Przy ścianie po prawej stronie spoczywa biskup warmiński Jan Władysław Obłąk (1913–1988), który był ordynariuszem Archidiecezji Warmińskiej, doktorem teologii i autorem wielu książek oraz artykułów o historii Kościoła. Urodził się w Borzęcinie w Małopolsce, gdzie rozpoczął naukę, a następnie wstąpił do Seminarium Duchownego w Tarnowie. Po święceniach kapłańskich w 1936 roku pełnił funkcje duszpasterskie w różnych parafiach, a także prowadził tajne nauczanie w okresie II wojny światowej. Po uzyskaniu doktoratu z historii Kościoła na Uniwersytecie Jagiellońskim, w 1949 roku przeniósł się do diecezji warmińskiej, gdzie pełnił liczne funkcje, w tym wicerektora i rektora Wyższego Seminarium Duchownego w Olsztynie.

W 1982 roku mianowano go biskupem ordynariuszem warmińskim. Był zaangażowany w życie diecezji, m.in. jako konserwator zabytków, dyrektor biblioteki i archiwum diecezjalnego. Jako biskup, zainicjował rocznik „Studia Warmińskie” i dbał o rozwój wiedzy o historii Warmii. Po przejściu na emeryturę z powodu złego stanu zdrowia, zmarł 16 grudnia 1988 roku i został pochowany w katedrze św. Jakuba w Olsztynie.

Olsztyn – przewodnik

Nieco dalej znajduje się grób biskupa Józefa Drzazgi (1914–1978), uczestnika Soboru Watykańskiego II i od 1972 roku ordynariusza warmińskiego. Jego nagrobek wykonał rzeźbiarz gdański Wawrzyniec Samp. Józef Drzazga był biskupem warmińskim w latach 1972–1978. Urodził się w Wolicy Pierwszej na Lubelszczyźnie i kształcił się w Wyższym Seminarium Duchownym w Lublinie oraz na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie. Po wojnie kontynuował naukę na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie uzyskał doktorat z teologii.

Podczas II wojny światowej pełnił funkcję wikariusza w Hrubieszowie oraz kapelana AK. Po wojnie był wykładowcą na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W 1958 roku papież Pius XII skierował do diecezji warmińskiej. Przez kolejne lata kierował Wyższym Seminarium Duchownym „Hosianum” oraz pełnił funkcję wikariusza kapitulnego. W 1972 roku został biskupem diecezjalnym warmińskim. Drzazga, jako biskup, stawiał czoła trudnym relacjom z władzami komunistycznymi, które były nieprzychylne Kościołowi. Erygował 39 parafii, reaktywował 11, a także konsekrował kościoły w Bartoszycach, Ełku i Rozogach. Zorganizował kurię biskupią, powołując Wydział Nauki Chrześcijańskiej i Studium Pastoralne dla młodych księży. Popierał duszpasterstwo turystyczne i pielgrzymkowe, a także szerzył kult bł. Doroty z Mątów. Zmarł 12 września 1978 roku w Olsztynie.

Katedra Św. Jakuba – Ołtarz Świętego Krzyża

W zakończeniu nawy południowej znajduje się dawny ołtarz główny z kościoła św. Krzyża na Górnym Przedmieściu w Olsztynie – XVI-wieczny wczesnorenesansowy tryptyk św. Krzyża. Fundatorem tego dzieła był burmistrz Olsztyna Jan Henryk (Johannes Henrici). Wyłożył on na ten cel 1000 marek. Ołtarz został przeniesiony do kościoła Św. Jakuba na pocz. XIX w. Centralna scena Ukrzyżowania wyróżnia się niezwykłą symboliką. To plastyczna alegoria Kościoła. Środkową część awersu zajmuje scena Ukrzyżowania. Obraz ten przemawia całą gamę symboli i metafor.

Z przebitego boku Chrystusa wytryska 7 strużek krwi, wpadających do kielicha trzymanego przez anioła, który w locie kieruje je ku świątyni o osobliwym kształcie. 7 strużek krwi symbolizuje 7 sakramentów, które tworzą Kościół. Z otwartych drzwi świątyni wypływa rzeka. Woda to symbol chrztu, a krew — Eucharystii. To właśnie Chrzest i Eucharystia są początkiem Kościoła.

Obok krzyża stoją św. Piotr z kluczami i Mojżesz z Dekalogiem. Reprezentują oni Stare i Nowe Przymierze. Mojżesz przedstawiony jest z rogami – to wynik błędnego tłumaczenia Biblii przez św. Hieronima. Oryginalny tekst mówi, że kiedy Mojżesz wracał z góry Synaj, jego twarz jaśniała, bo był napromieniowany obecnością Boga. Fragment o promieniującej twarzy Mojżesza został błędnie przetłumaczony na język łaciński, gdyż św. Hieronim oddał hebrajskie słowo qaran (promienieć) jako łacińskie cornatus (rogaty). Hebrajski rdzeń qaran, poza znaczeniem „promienieć” może też zostać przetłumaczone: „wypuszczać rogi” – pewnie stąd ten błąd.

Na skrzydłach ołtarza po lewej stronie przedstawiono u góry Św. Jana Chrzciciela, u dołu widnieje Ofiara Izaaka. Po prawej u góry zobaczymy Św. Pawła, a poniżej Króla Dawida. Po zamknięciu tryptyku naszym oczom ukaże się scena Zwiastowania. Sceny Zwiastowania i Ukrzyżowania powiązane są ze sobą – zwiastowanie to zapowiedź, a Ukrzyżowanie — spełnienie tej zapowiedzi.

Neogotyckie obramowanie tryptyku wykonała rodzina Lorkowskich z Gietrzwałdu z malarzem Weissem z Elbląga. Rzeźby św. Augustyna i św. Marii Magdaleny pochodzą z warsztatu Eversa. W zwieńczeniu umieszczono figury św. Wawrzyńca, Joachima, Brunona z Kwerfurtu i Floriana, a w centrum Pietę – dzieło Stufflessera z Tyrolu.

W antepedium ołtarza znajdują się narzędzia Męki Pańskiej, czyli przedmioty, którymi żołnierze rzymscy zadawali ból i rany Jezusowi Chrystusowi oraz symbole Męki Pańskiej. Są to kości do gry, bicz, gwoździe, woreczek ze srebrnikami, rózga, młotek, obcęgi, drabina, gąbka na kiju, krzyż, włócznia, kogut, dzban, kolumna biczowania i Chusta św. Weroniki.

Katedra Św. Jakuba w Olsztynie – małe organy

W zakończeniu nawy południowej, nad ołtarzem, znajdują się małe organy, zbudowane w 1891 roku przez Maxa Terletzkiego z Królewca. Instrument wyposażono w 13 rejestrów. Jego drewniana obudowa zdobiona jest rzeźbami papieża Grzegorza Wielkiego – reformatora śpiewu kościelnego oraz św. Ambrożego, wykonanymi w warsztacie Ferdinanda Stuflessera z Gröden w Tyrolu. Autorem złoceń i polichromii był znany na Warmii malarz Justus Bornowski z Elbląga. Emporę chóru muzycznego w 1871 wykonał warsztat Lorkowskich. W maswerku widnieje malowany herb diecezji warmińskiej. Przedstawia białego Baranka Bożego na czerwonym tle. Baranek ma złoty nimb i trzyma chorągiewkę uniesioną przednią nogą. Z jego piersi wypływa krew do kielicha.

Na tych organach grywał Feliks Nowowiejski – kompozytor muzyki do Roty Marii Konopnickiej. Urodzony w Barczewie Feliks Nowowiejski w 1893 roku przeniósł się wraz z rodziną do Olsztyna, gdzie mieszkał do 1900. Był instrumentalistą w orkiestrze miejscowego pułku grenadierów. Podczas pobytu w Olsztynie skomponował marsz „Pod sztandarem pokoju”, który zdobył pierwszą nagrodę w konkursie The British Musician, co umożliwiło mu dalsze studia w Berlinie. W latach 1898–1900 pełnił funkcję organisty w olsztyńskiej katedrze. W 1920 roku wystąpił w sali Schlossgarten przy dzisiejszej ul. Okopowej, co było częścią działań patriotycznych przed plebiscytem.

Kościół Św. Jakuba w Olsztynie – nawa główna

Po pożarze w 1896 roku, który zniszczył ołtarz główny, w miejsce spalonego ołtarza zamontowano nowy, wykonany przez norymberską firmę Rottermund, datowany na ostatnie lata XIX wieku. Ołtarz ten wyróżnia się tematyką chrystologiczną z akcentem na wątek eucharystyczny. Nad tabernakulum umieszczono figurę Chrystusa Zmartwychwstałego, a ołtarz ozdobiono ośmioma scenami biblijnymi w formie płaskorzeźb w drewnie. Na kwaterach nieruchomych przedstawiono sceny z Nowego Testamentu, zaś na kwaterach skrzydeł – ze Starego Testamentu. Są to: Boże Narodzenie, Ofiara Abla i Kaina, Ostatnia Wieczerza, Ofiara Izaaka, Śmierć Jezusa na Krzyżu, Ofiara Melchizedeka, Chrystus z uczniami w Emaus oraz cud manny na pustyni. Na rewersach skrzydeł znajdują się malowane obrazy – Weronika ociera twarz Chrystusowi niosącemu krzyż i Złożenie do grobu, a boki flankują figury Apostołów: Św. Andrzeja i Św. Jakuba Starszego, które pochodzą z XVII-wiecznego ołtarza głównego wykonanego w Elblągu – jedyne ocalałe elementy ołtarza z pożaru w 1896 roku.

W prezbiterium znajdują się również inne cenne elementy wyposażenia. Jest tu chrzcielnica barokowa z drugiej połowy XVII wieku lub początku XVIII wieku, wykonana z czarnego marmuru, z pokrywą dorobioną po 1950 roku. Po lewej stronie prezbiterium znajduje się średniowieczne tabernakulum ścienne z gotycką kratą. W jego wnętrzu znajduje się malowidło przedstawiające Chrystusa jako Męża Boleści, z narzędziami Męki Pańskiej, takimi jak krzyż, włócznia, kij z gąbką oraz innymi. Obok tabernakulum umieszczono zegar ścienny z 1868 roku, wykonany przez londyńską firmę John Taylor.

Po prawej stronie prezbiterium znajduje się relikwiarz Św. Wojciecha, wykonany przez poznańskich złotników Aleksandra i Stanisława Tyrałów, z 4 scenami z życia świętego. Relikwie Św. Wojciecha zostały sprowadzone do Olsztyna w 1980 roku przez Józefa Glempa.

W belce tęczowej wisi krucyfiks o ponadnaturalnych rozmiarach (4,75 m wysokości), wykonany przez Izaaka Rigę z Królewca około 1680 roku. Był to bardzo znany artysta, który wyposażył wiele świątyń, m.in. w Pasłęku, w Dobrym Mieście, w Piszu czy w Sorkwitach.

Na filarze przy prezbiterium znajduje się współczesna rzeźba Św. Jakuba Większego z inskrypcją z 2006 roku.

W nawie głównej na filarach znajdują się figury świętych: Św. Jana Chrzciciela, Św. Wojciecha z wiosłem, Św. Antoniego Padewskiego, Św. Wincentego a Paulo, Św. Barbary z wieżą, Św. Walentego i Św. Notburgi z sierpem, które zostały wykonane w warsztacie Eversa. Baldachimy i konsole dla rzeźb pochodzą od Splietha z Elbląga.

Skąd sierp jako atrybut Notburgi? Według legendy, gdy Notburga pracowała na polu u gospodarza, ten nie chciał pozwolić jej przerwać pracy, by udać się do kościoła na modlitwę podczas dzwonienia na „Anioł Pański”. Wtedy święta uniosła sierp i powiedziała: „Niech Bóg zdecyduje – jeśli narzędzie pozostanie zawieszone w powietrzu, będzie to znak, że powinnam poświęcić wieczór modlitwie; jeśli upadnie, będę kontynuować pracę”. Ku zdumieniu wszystkich sierp zawisł w powietrzu, a świadkowie tego cudu upadli na kolana, oddając cześć Bogu. Notburga pomodliła się, po czym wzięła sierp i udała się do kościoła.

Ambona w kościele Św. Jakuba w Olsztynie pochodzi z 1877 roku. Zaprojektowana została przez Statza z Kolonii, a wykonała ją firma Splietha z Elbląga. Zdobiona jest pięcioma figurami: są tu Chrystus Nauczający oraz czterech Ewangelistów.

Na zakończeniu nawy głównej znajdują się organy, zbudowane przez firmę Siegfrieda Sauera z Hoxter w latach 2006-2008, z zachowaną szafą organową z poprzednich organów autorstwa Maxa Terletzkiego. Empora chóru muzycznego, wypełniająca całe przęsło przywieżowe, została wykonana przez Lorkowskich z Gietrzwałdu. Od 1979 roku, w każdą niedzielę lipca i sierpnia, w kościele odbywają się koncerty organowe, które stały się tradycją tego miejsca i cieszą się ogromną popularnością wśród melomanów. Akustyka w świątyni jest doskonała.

Olsztyn – wycieczki tematyczne

W latach 1959–1960 malowanie wnętrza wykonał Andrzej Samulowski (1924–2002), który specjalizował się w malarstwie sztalugowym i ściennym, rzeźbie, grafice oraz rysunku. Urodził się w Toruniu, a jego rodzina miała duże zasługi dla polskości na Warmii. Samulowski studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie uzyskał dyplom w 1955 roku. Po studiach osiedlił się w Gietrzwałdzie, gdzie prowadził własną pracownię malarską. Był aktywnym organizatorem życia artystycznego w Olsztynie i współzałożycielem wielu projektów kulturalnych.

Artysta wystawiał swoje prace na licznych wystawach indywidualnych i zbiorowych, zarówno w Polsce, jak i za granicą. Jego obrazy znajdują się w wielu zbiorach państwowych i prywatnych, m.in. w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie oraz Muzeum Narodowym w Szczecinie. Samulowski otrzymał liczne nagrody i wyróżnienia. W 2000 roku uhonorowano go Nagrodą Prezydenta Olsztyna. Na Starym Mieście możemy oglądać dekoracje kamienic wykonane przez Samulowskiego w technice sgrafitto.

W 1973 roku w kościele położono nową posadzkę marmurową w nawie głównej.

Katedra Św. Jakuba w Olsztynie – nawa północna (lewa)

W kaplicy przywieżowej znajduje się świecznik maryjny z końca XVI w., przedstawiający podwójną figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Niewiasty Apokaliptycznej. Pochodzi z fundacji rajcy miejskiego Eustachego Ludwicha. Krata w kaplicy chrzcielnej wykonana została w 1878 roku przez Juliusza Reitzunga na podstawie projektu inspektora budowlanego Schwamborna.

Dalej przy ścianie po lewej stronie umieszczono popiersie Maksymiliana Kallera. Maksymilian Kaller objął urząd biskupa warmińskiego w 1930 roku, wprowadzając liczne reformy duszpasterskie i organizacyjne. Zainicjował budowę nowego seminarium duchownego w Braniewie, wspierał ruchy religijne, dążył do umacniania katolickiej tożsamości młodzieży i organizował pielgrzymki do sanktuariów Warmii. Był zwolennikiem dialogu, a jego działalność miała charakter ponadnarodowy – głosił kazania zarówno po polsku, jak i po niemiecku. W 1937 roku otwarcie skrytykował politykę III Rzeszy wobec Kościoła, co skutkowało represjami ze strony nazistów.

Podczas II wojny światowej angażował się w organizację duszpasterstwa dla niemieckiej ludności osiedlanej na Warmii. W 1945 roku został przymusowo ewakuowany przez gestapo i nie mógł powrócić do diecezji. Po zakończeniu wojny podjął próbę odbudowy struktur kościelnych w zniszczonym Fromborku, lecz władze komunistyczne odmówiły mu polskiego obywatelstwa. Pod presją kardynała Hlonda zrezygnował z funkcji biskupa warmińskiego i został deportowany do Niemiec. Tam zaangażował się w pomoc wysiedlonym Warmiakom i działania na rzecz pojednania polsko-niemieckiego. W 1946 r. papież Pius XII mianował go specjalnym delegatem Stolicy Apostolskiej dla niemieckich katolików wysiedlonych z terenów przyłączonych do Polski. Zmarł w 1947 roku. Maksymilian Kaller był ważną postacią dla katolików warmińskich, a jego działalność miała duże znaczenie zarówno dla Niemców, jak i Polaków mieszkających na tych terenach. W 2003 r. rozpoczął się jego proces beatyfikacyjny.

W nawie północnej po lewej stronie znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Naprzeciw niego, na ścianie, wisi epitafium biskupa Teodora Benscha, autorstwa rzeźbiarki Balbiny Świtycz-Widackiej. Inskrypcja informuje, że biskup Bensch był administratorem apostolskim diecezji warmińskiej w latach 1945-1951 i w wielkim trudzie i poświęceniu dźwigał diecezję z ruin i organizował nowe życie kościoła na Warmii i Mazurach.

Balbina Świtycz-Widacka (1901–1972) była rzeźbiarką i poetką, absolwentką Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie studiowała u Konstantego Laszczki. Po ukończeniu studiów pracowała jako nauczycielka plastyki i zdobyła złoty medal na wystawie w Pińsku za rzeźbę „Poleszuczka z dzieckiem”. W 1954 roku osiedliła się w Olsztynie, gdzie spędziła resztę życia. Wykonała niemal tysiąc rzeźb, w tym pomnik Adama Mickiewicza i wiele realizacji plenerowych w Olsztynie, jak rzeźby Wiosna, Amor, fontanna Ryba z Dzieckiem. Brała udział w około 70 wystawach indywidualnych i zespołowych. Była również aktywną uczestniczką życia artystycznego Olsztyna, współzałożycielką Towarzystwa Miłośników Olsztyna.

Dalej po lewej stronie na ścianie znajduje się obraz Św. Judy Tadeusza.

Na ścianie po lewej stronie umieszczono stalle – późnogotyckie zaplecki stalli chórowej, wmontowane w neogotycką stallę z 1882 roku, wykonaną przez warsztat Splietha w Elblągu. Na zapleckach widać piękną kompozycję maswerkową – występuje tu głównie motyw rybiego pęcherza. Te zaplecki pochodzą ze zburzonego w 1809 roku kościoła franciszkanów w Braniewie. Stalle przechowywano na strychu Liceum Hosianum. Ocalały tylko elementy – resztę spaliła kucharka.

Katedra Św. Jakuba w Olsztynie – ołtarz Matki Boskiej Ostrobramskiej

Na filarze po prawej stronie znajduje się neogotycki ołtarz Matki Boskiej Ostrobramskiej, wcześniej poświęcony Św. Katarzynie, a jeszcze wcześniej Bożemu Ciału. Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, namalowany w 1947 roku przez Ludomira Ślendzińskiego, umieszczony jest w gotyckim obramieniu. Został ozdobiony metalową sukienką wykonaną przez firmę P. Gontarczyka z Warszawy.

Neogotycka nastawa ołtarza jest dziełem Lorkowskich, a polichromię wykonał Weiss z Elbląga. W 1876 roku przeprowadzono konserwację części gotyckiej – dokonał jej Evers z Münster. Ołtarz pochodzi z czasów gotyckich, kiedy to został konsekrowany przez Łukasza Watzenrode w 1489 roku ku czci Bożego Ciała, a w baroku ponownie konsekrowany przez biskupa J. Kurdwanowskiego w 1715 roku ku czci Św. Katarzyny. Przetrwało gotyckie obramienie szafy w postaci dwóch kręconych kolumienek z kapitelami, na których wspiera się bogaty ornament złożony z łodyg i liści winorośli splecionych w dekoracyjne wzory. W narożach widać półpostacie dwóch młodzieńców trzymających banderole.

Olsztyn – zwiedzanie dla grup zorganizowanych

W kruchcie kościoła, do której możemy wejść z nawy północnej, znajduje się kamienna kropielnica, najprawdopodobniej z XIV wieku, będąca dawną gotycką chrzcielnicą. W posadzce znajduje się kilka płyt nagrobnych, w tym jedna datowana na 1474 rok. Płyta pochodząca z okresu baroku zawiera inskrypcję po łacinie „Przechodniu, wypraszaj od Boga przebaczenie moich grzechów”. Widać na niej czaszkę i skrzyżowane kości. Inna płyta upamiętnia olsztyńskiego burmistrza zmarłego w 1707 roku, jest częściowo zatarta.

Dalej w lewej nawie, za wyjściem do kruchty, znajduje się epitafium Józefa Glempa. Józef Glemp pełnił funkcję biskupa warmińskiego od 1979 do 1981 roku, zanim został mianowany prymasem Polski. Jego kadencja na Warmii przypadła na czas transformacji politycznej i społecznej w Polsce, który wiązał się z wieloma wyzwaniami dla Kościoła, zwłaszcza w kontekście ówczesnego reżimu komunistycznego.

Dalej, na ścianie po lewej stronie wisi obraz przedstawiający biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza. Stanisław Hozjusz (1504–1579) był jednym z najwybitniejszych duchownych i działaczy Kościoła katolickiego w Polsce w XVI wieku, a także biskupem warmińskim w latach 1551–1579. Hozjusz był kluczową postacią działającą w obronie religii katolickiej w Polsce w obliczu rosnącej na popularności reformacji. Jego działalność na Warmii obejmowała zarówno organizację Kościoła, jak i intensywną działalność misyjną, która miała na celu umocnienie katolickiej tożsamości regionu. Był także znaczącym teologiem, autorem licznych pism apologetycznych, a jego prace miały duży wpływ na katolicką kontrreformację w Polsce. Hozjusz zasłynął jako obrońca papieskiej władzy i przeciwnik wszelkich prób reform w Kościele, a jego działania miały kluczowe znaczenie w utrzymaniu katolickiego charakteru Warmii w trudnych czasach reformacyjnych.

Dalej znajduje się grób i epitafium biskupa Tomasza Wilczyńskiego. Możemy na nim przeczytać m.in. słowa „dormio” i „vigilo” – czyli „śpię” i „czuwam”. Tomasz Wilczyński (1903–1965) był duchownym katolickim i biskupem warmińskim w latach 1956–1965. Urodził się w Parczewie, a po ukończeniu szkoły w Lublinie studiował teologię na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie, gdzie obronił doktorat. Po święceniach kapłańskich w 1926 roku pracował jako profesor i wicedyrektor w seminarium lubelskim. W czasie II wojny światowej działał na rzecz ochrony kapłanów przed niemieckimi represjami. Po wojnie powrócił do pracy w seminarium, a w 1952 roku został mianowany biskupem pomocniczym diecezji lubelskiej.

W 1956 roku objął stanowisko biskupa warmińskiego. Jego kadencja charakteryzowała się intensywną działalnością administracyjną i duszpasterską, w tym reorganizacją diecezji, zakładaniem nowych parafii i instytucji, jak Instytut Katechetyczny w Gietrzwałdzie czy Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne. Zabiegał również o zorganizowanie duszpasterstwa dla grekokatolików. Wspierał rozwój teologii i regionalnej wiedzy, oraz walczył o wolność Kościoła. Został również konsekratorem wielu kościołów, w tym kościoła w Korszach. Zmarł w 1965 roku w Olsztynie.

Epitafium biskupa Tomasza Wilczyńskiego wykonał artysta Jerzy Bandura. Jerzy Bandura (1915–1987) był wybitnym polskim rzeźbiarzem, grafikiem i pedagogiem. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie specjalizował się w rzeźbie i grafice. Po ukończeniu studiów w 1939 roku rozpoczął pracę pedagogiczną, ucząc rzeźby w Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie, a później przez cztery dekady związany był z Akademią Sztuk Pięknych, gdzie otrzymał tytuł profesora w 1957 roku i dwukrotnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Rzeźby. Bandura specjalizował się w rzeźbie monumentalnej oraz medalierstwie, biorąc udział w licznych konkursach na pomniki, z których zrealizował m.in. Pomnik Adama Mickiewicza w Nowym Sączu, Pomnik Mikołaja Kopernika w Chorzowie, czy pomnik na Polach Grunwaldzkich. Jego twórczość obejmowała również malarstwo ścienne, sztalugowe, drzeworyty, witraże i mozaiki. Był członkiem grupy Dziewięciu Grafików. Za swoje osiągnięcia artystyczne i pedagogiczne otrzymał liczne odznaczenia, w tym Nagrodę Miasta Krakowa i Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki.

Na zakończeniu nawy północnej, w kaplicy adoracji, znajduje się tryptyk późnogotycki, przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem jako Niewiastę obleczoną w słońce i księżyc pod jej stopami, a po bokach dwóch świętych – Św. Katarzynę po prawej i Św. Kanuta, królewicza duńskiego, po lewej stronie. Na skrzydłach ołtarza widnieją kwatery z wizerunkami 12 Apostołów. Tryptyk datowany na XVI wiek jest doskonałym przykładem późnogotyckiego kunsztu artystycznego, z bogatym maswerkowym ornamentem, głównie o motywach rybiego pęcherza. Na tryptyku możemy po łacinie przeczytać: Salve Regina Mater Misericordiae (Witaj Królowo, Matko Miłosierdzia).

W latach 1973–76 krakowska firma Mieczysława i Karola Paczków wykonała witraże do trzynastu okien według projektu Hanny Szczypińskiej z Piastowa. Witraże figuralne przedstawiają sceny ze Starego Testamentu na południowej ścianie oraz Nowego Testamentu na północnej, a także sceny symboliczne.

Olsztyn – licencjonowany przewodnik

Spacerując po katedrze, warto także patrzeć pod nogi. Zobaczymy tu sporo skamieniałości, szczególnie w nawach bocznych. Są to np. skamieniałości łodzikowców zachowane w sprowadzanych przez stulecia wapieniach z wyspy Olandii na Bałtyku. Liczą one prawie pół miliarda lat. W skale tej dostrzeżmy długie muszle, kształtem przypominające strzałę i przedzielone przegrodami. To skamieniałości łodzikowców. Zwierzęta te należą do głowonogów, które dziś reprezentują np. ośmiornice. Najczęściej występują łodzikowce z prostymi muszlami, jednak w olsztyńskiej bazylice można zobaczyć również skamieniałości o luźno zwiniętych muszlach. To nietypowe zjawisko, ponieważ w innych miastach północnej Polski, gdzie posadzki zabytkowych kościołów często wykonane są z wapieni pochodzących z Olandii, takie formy skamieniałości spotyka się wyjątkowo rzadko.

Muszle widoczne w posadzce zazwyczaj mają od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów długości. Większe okazy nie zmieściłyby się na płytkach o wymiarach 44×44 cm, choć w rzeczywistości łodzikowce mogły dorastać do znacznie większych rozmiarów. Największe z nich miały muszle sięgające nawet dziesięciu metrów. Były to groźne drapieżniki, które budziły postrach w ordowickich morzach i prawdopodobnie należały do najniebezpieczniejszych zwierząt w dziejach – znacznie bardziej przerażających niż większość dinozaurów.

Reasumując, zapraszam na spacer z przewodnikiem po Olsztynie.

Magda, przewodnik miejski, Olsztyn